Chrzescëjańsczé Halloween

Bédëjemë najim czëtińcóm felietón Adama Hébla ò Halloween, jegò pòchòdzënkù, kùlturowim znaczënkù i szlachòwnoce do... Gwiżdżów.

Sztrid wkół wchôdającégò do naju òd 90. latów Halloween z rokù na rok je corôz mniészi. Jedny fejrëją, drëdżi nié i na tim témã bë mógł zamknąc. Przë leżnoscë dnia, w jaczim dzecë sã przezeblekają, a chëczë są strojoné w mòtiwë z hòrorów to je wôrt sã przëzdrzec pòchôdaniémù i znaczeniémù ti celebracje, bò tak przëstojnicë, jak i procëmnicë Halloween są baro kreatiwny w dodôwanim tegò, czegò w ti historie ni ma.

Spòlëznowé mëszlenié sã rządzy mechanizmã znónym z fizyczi. Jeżlë cało je wprawioné w rëch, tej zwielnienié jegò masë i chùtkòscë dôwô szwóng. I jeżlë w jaczims czerënkù cało jidze z wiôldżim szwóngã, tej cãżkò gò zatrzëmac i mòże zańc dali, niżlë më zakłôdelë wprôwiającë gò w rëch. Tak téż je z òceniwanim i nadôwanim znaczeniów. Jeżlë rôz rzeczemë, że jaczés karno – etniczné, seksualné etc. zrobiło cos złégò, tej pózni spòlëzna mô tendencjã do aùtomaticznégò zrzucywaniô winë za wszëtkò, co sã lëchégò wëdarzi. Czej je móda na przekrocziwanié tradicyjnëch płcowëch rolów, tej kòżdé archeòlogiczné òdkrëcé białogłowsczégò szkeletu zachòwónégò z mieczã bùdzy diskùsjã ò niebinarnoscë i niżódno prostszé wëtłómaczenié zjawiszcza nie wchôdô w grã. I terô taczim „mëszlowim szwóngã” je szukanié przedchrzescëjańsczich kòrzeniów wszëtczégò. Lëdze gôdają ò lózym placu przë wilijnym stole, zbòżu w nórce jizbë, malowónëch na Jastrë jajach w kònteksce słowiańsczich wierzeniów i robią to z pòczëcym misje, tak jakbë òdkriwelë przed nama cos nowégò. Ale jidą téż dali i szukają przedchrzescëjańsczich zôczątków tam, dze pò prôwdze drãgò je nalezc. Ju czile razy jô sã pòtkôł z „teòrią” ò pògańsczim pòchôdanim pòkłonu feretronów. Zwëk, jaczi mô mni jak 400 lat i cãżkò gò wëprowadzëc z bùtna pielgrzimkòwi rësznotë, ùznóny za przedchrzescëjańsczi. Dlôcze? Bò terô je jintelektualnô móda na szukanié przedchrzescëjańskòscë we wszëtczim.

Ta móda sã nie tikô leno procëmników chrzescëjaństwa. W Katolëcczim Kòscele pòdsztrichiwô sã pògańskòsc Halloween, wëcygającë je òd celticczégò Samhain i dorzucywającë òpòwiednie ò kùlce smiercë pózni przejimniãtim przez satanistów. Z tim celticczim swiãtã je ò tëli tôkel, że mało ò nim wiémë i cãżkò so wëòbrazëc, że drujidowie òrganizowelë przechôdanié maszków przezeblekłëch za dëchë pò chëczach. Ten zwëk to ju katolëcczé czasë, a przezeblekłi za dëchë mielë przëbaczëc ò mòdlëtwie za ùmarłëch. To dô jesz jeden mòcno chrzescëjańsczi szlach, jaczi sã zawiérô w Halloween. Mòtiw dance macabre, dze pòstacje dëchów tuńcëją wespół z żëwima przedstôwcama wszëtczich stanów. W swòjim pierwòtnym znaczenim Halloweenowé kòstjimë tedë są wërażenim memento mori, mają nama przëbaczëc naszã przemijalnosc. Łączba z ùmarłima to nié leno chrzescëjańskô ùdba, gwës jaczis pòmión dôwnëch wierzeniów Celtów i Anglosasów òstôł w fòrmach fejrowaniô, ale sóm ji sztôłt je ju mòckò chrzescëjańsczi. To przédnô swiatowô religiô mô klôsztorników, co spią w zarkach, pòrtretë w sztôłcë trëmów i snôżé òbrazë ùkazywającé makabriczné scenë. W kùńcu mómë jednã krëwawą òfiarã, jakô sygnie za wszëtczé, mómë Bòga, chtëren mùszôł ùmrzéc za naje grzéchë, a pózni zmartwëchwstôł. Më téż mùszimë ùmrzéc dlô swiata i pamiãtac, że ùmrzemë. Temù służi dance macabre, Halloweeonowé przezeblékanié i òdwiedzywanié grobów.

Tedë co, mómë më przëjimnąc celtickò-anglosasczi zwëk pòlóny amerikańsczim, pòstmòdernisticznym zósã? Wedle mie nié. Pò pierszémù – òn je wërwóny z kòntekstu w swòji kònsumpcjonisticzny fòrmie. Pò drëdżémù – szkòda smiecë produkòwac, a ne plastikòwé ruchna sprowadzywóné z Azje pózni zalégają na wësëpiszczach, te wësëpiszcza sã pôlą, a më ten lëft wdichómë. Pò trzecémù – za czim przëjimac mòtiwë, chtërne są w naszi kùlturze głãbòk òsadzoné?

Chòdzenié pò chëczach cobë dostac co do jedzeniô przezeblekłi za pòstacje nié z tegò swiata. Ta definicjô pasëje tak samò do amerikańsczich dzecy (i westrzédnoeùropejsczich papùgów) w Halloween, jak do kaszëbsczich Gwiżdżów w czasu Gòdów. Smierc z kòsą? Baro proszã. Baba z dżadã. Të téż mëslôł/a, że to jidze ò szôtorników, co proszą ò jestkù, bò są żôrotny? Nié, to są dëchë przódków, jaczé òdwiedzywają naju w swiãta, a téż w czas wieselégò, to je w cządach, czej grańce sã zacérają, przechôdô sã przez próg ze stôrégò do nowégò, tak jak òni przëszlë z tegò na nen swiat. Gwiżdż, gwiôzdór – za czim jima larwë? W rozmajitëch kùlturach larwa to métel na sparłãczenié sã z ùmarłima. Òd szamańsczich praktików przez japóńsczi teater nō jaż do naszich panëszków. Aktór zakłôdô larwã, czim wëzbiwô sã swòji òsobòwòscë i ùżëcziwô cała przódkòwi, chtëren dzãka temù przëchôdô na zemiã i mòże bëc z nama w łączbie. Włosë ze słomë mają jistną fùnkcjã. Gwiżdże téż chòdzą pò chëczach i gôdają memento mori!

Jak widzec, plasticzné, groteskòwé pòkazywanié smiercë to nie je wëmëszlënk amerikańsczi kùlturë. Òna leno dodała mù plastikù, a òdjimnãła antropòlogicznégò cwëkù. Nié z dëchòwą stroną Halloween më bë mielë biôtkòwac, bò òna je z gruńtu chrzescëjańskô. Biôtkòwac mùszimë z kiczã i kùlturowim kòlonializmã. Temù jo, niech dzecë sã edukùją do smiercë nié leno przez pòwôżné wizytë przë grobach, ale téż przez zôbawã, bò tak robilë naji wierzący przódkòwie nawet w czasach dżumë. Prosto fejn bë bëło, czejbë më jima tã zôbawã pòkôzelë z wëzwëskanim naszi kùlturë.

Adóm Hébel